İlk qadın həkim, İlk Tibb elmləri doktoru elmi dərəcəsinə layiq olan ilk azərbaycanlı qadını olmuşdur.

O, dünyaya gələndə təkcə doğulduğu ailəsi deyil, talelərinə yaşamaq üçün yazılmış Rusiya, bəlkə də elə bu dünyanın özü bütünlüklə təlatümlər içərisində idi. İnsanlar köhnə dünyanı təzəsi lə əvəz etmək eşqi ilə alışıb yanır, yeni dünyanın onlara böyük müjdələr gətirəcəyinə inanırdılar. Həmin dövrlərdə doğma vətənindən uzaqlarda alı təhsil alaraq el-obasına dönüb insanların sağlamığı keşiyində durmaq arzusu ilə yaşayan İbrahim Rəhimov da yenilik tərəfdarlarının sırasında idi. inqilab ruhlu bu gənc heç özü bilmirdi ki, atdığı bu addım onu dərin bir uçuruma aparır. O zamankı cəmiyyət üçün “etibarsız insan” sayılan İbrahim həyatın çox sınağına çəkilir, itirdikləri bəlkə də qazandıqlarından çox olur. Çox güman ki, taleyin ona bəxş etdikləri arasında onun yolunu davam etdirən sevimli qızı Sona ən əziz nemət idi.

Sona İbrahim qızı Rəhimova (Vəlixan) 1883-cü il iyulun 18-də Xarkovda həkim ailəsində doğu­lub. O, həkimlik sənətinə hələ uşaqlıqdan maraq göstərirdi. Bu isə atası psixiatr İbrahim Rəhimovu çox sevindirirdi. Tez-tez qızı ilə bu barədə söh­bətlər edir, onu daha da həvəsləndirirdi.

İsveçrənin Lozanna Universitetinə daxil olan­da Sonanın 17 yaşı yenicə tamam olmuşdu. Lakin o təhsilini axıradək burada davam etdirə bil­mir, ailə vəziyyətilə əlaqədar olaraq Rusiyaya qa­yıdır və təhsilini Peterburq Qadın Tibb İnstitutun­da (indiki İ.P.Pavlov adına institut) başa vurur. 1908-ci ildə Sona buranı fərqlənmə diplomu ilə bitirir. Elə həmin ildə o, Peterburq göz xəstəxana­sına (hazırkı L.L.Qrişman adına Sankt-Peterburq Oftalmologiya institutuna) ordinator vəzifəsinə qəbul olunur, 1914-cü ilə qədər burada çalışır. Az sonra isə Xarkova ailəsinin yanına dönür və bir müddət Xarkov şəhər göz müalicə xəstəxanasın­da ordinator vəzifəsində işləyir. 1915-1924-cü il­lərdə o, Xarkov Tibb institutunun patoloji anato­miya kafedrasında əvvəlcə baş laborant, sonra isə baş assistent kimi fəaliyyət göstərir. Artıq So­na xanımın sorağı vətəninə də gəlib çatır. 1921-ci ildə onun elmi və həkimlik fəaliyyətini nəzərə ala­raq Azərbaycan Dövlət Universiteti Sona xanımın ünvanına 2 teleqram göndərir. Bu teleqramlarda o, vətənində işləməyə dəvət olunur və həmçinin Sona Vəlixanın Azərbaycan Dövlət Universiteti­nin göz xəstəlikləri-oftalmologiya kafedrasının ordinatoru vəzifəsinə təsdiq olunduğu bildirilir.

Sona xanım bu təkilfə sevinsə də, Azərbayca­na dönməyə bir qədər tərəddüd edir. Hər şeydən öncə, o, artıq yaşa dolmuş atasından ayrılmaq is­təmirdi. Lakin atası İbrahim Sonanın Bakıya qa­yıtmasını çox istəyirdi. Nəhayət, o, atasının təkidi ilə Bakıya gəlir və 1923-cü il dekabrın 18-dən Azərbaycan Dövlət Universitetində pedaqoji fəaliyyətə başlayır. Pedaqoji fəaliyyətlə yanaşı, o, Rusiyada başladığı elmi axtarışlarını da davam etdirir.

1928-ci il mayın 13-də Sona xanım “Zədəli endoftalmitln pataloji anatomiyasına dair material­lar” adlı doktorluq dissertasiyasını müvəffəqiyyət­lə müdafiə edir və ona tibb elmləri doktoru elmi dərəcəsi verilir. Həkim-oftalmoloq Sona İbrahim qızı Vəlixan keçmiş SSRİ məkanında Azərbay­candan belə bir fəxri ada layiq görülən ilk azər­baycanlı qadın idi.

1930-cu ildə yeni yaradılan Tibb İnstitutunda fəaliyyətini davam etdirən Sona xanıma 1935-ci ildə Bakıda yaranan Azərbaycan Dövlət Həkimlə­ri Təkmilləşdirmə İnstitutunda oftalmologiya ka­fedrasında işləmək təklif olunur və o, 1939-cu il­dən bu kafedraya rəhbərlik etməyə başlayır. Hə­min dövrdə Kür və Araz çaylarının hövzələri bo­yunca olan böyük bir ərazidə yaşayan əhalinin 40-50 faizi arasında traxoma xəstəliyi geniş yayıl­mışdı. Bu xəstəliyin səbəblərinin öyrənilməsi və ləğv edilməsi istiqamətində görülən işlərdə onun da xidmətləri böyükdür.

Sona xanım 1940-cı ildə Stokholmdan bir mək­tub alır. Məktubda Karolina Kral Tibbi-Cərrahiyyə institutunun tapşırığı ilə Nobel Komitəsi Psixologi­ya və tibb sahəsi üzrə 1941-ci ildə Nobel müka­fatı almaq üçün Sona xanımdan məruzə təqdim etməsini xahiş edirdi. Məruzə lazımi yoxlamadan keçməkdən ötrü 1941-ci il fevralın 1-nə kimi No­bel Komitəsinə çatdırılmalı idi. Təəssüf ki, bu mə­sələ həllini tapmır və onun səbəbləri hələ də sirr olaraq qalır.

1957-ci ildə Sona xanım daha bir zərbə alır. Belə ki, 1957-ci ilin mart ayında Azərbaycan Hə­kimləri Təkmilləşdirmə İnstitutunun Elmi Şurası oftalmologiya kafedrasının müdiri, əməkdar elm xadimi, tibb elmləri doktoru, professor Sona İbra­him qızı Vəlixanın SSRİ Tibb Akademiyasına müxbir üzvlüyünə namizədliyini irəli sürür. Nə­dənsə bu qərar da Elmi Şuranın protokolundan kənara çıxarılmır. Sanki hər şey təkrarlanırdı, vaxtilə atasının üzləşdiyi haqsızlıqlar Sonanın ta­le yazısına çevrilir, onun həyatına kölgə salırdı. Səbəblər bəlli olmasa da, nəticə bəlli idi, bu azər­baycanlı qızını mənən, ruhən sındırmaq, əymək, fiziki cəhətdən yox etmək istəyənlər hər şeyə əl atırdılar. Lakin nə bu qadağalar, nə təzyiqlər onun əzmini qıra bilməmiş, iradəsini sarsıtmamış­dı.

Sona Vəlixanın rəhbərliyi ilə 1939-1971-ci illər­də 2 doktorluq və 18 namizədlik dissertasiyası müdafiə olunmuşdu. Onun yazdığı 2 monoqrafiya və 50-dən artıq elmi əsərdə oftalmologiyanın müxtəlif problemləri açıqlanırdı. İstər peşəsində, stərsə də elmi fəaliyyətində atası İbrahimdən, professor L.L.Qrişmandan aldığı tövsiyələrə əməl etmiş, onları öz həyat idealına çevirmişdi. Onun bir amalı vardı: insanlığa xidmət etmək…. Yüksək ixtisaslı oftalmoloq olmaqla bərabər, Sona Vəlixan. eyni zamanda istedadlı natohisto- loq idi. Gözün patoloji anatomiyasını dərin bilən istedadlı alim göz xəstəliklərində təsadüf olunan bir çox məsələlərin aydınlaşdırılmasında öz bilik və qüvvəsini heç vaxt əsirgəmirdi. Ömrünün yarı­sından çoxunu pedaqoji işə sərf edən alim istər özünə, istərsə də müdavimlərinə qarşı həmişə tə­ləbkar idi, mühazirələrini dərin, mənalı və keyfiy­yətli qurardı. O, oftalmologiyanın ən çətin sahələ­rini belə tələbələrinə, yetirmələrinə sadə, başa düşüləcək şəkildə aydınlaşdırmağı bacarırdı. Bu səbəbdən də hazırladığı kadrların dərin minnət­darlığını, hörmətini qazanmışdı Sona xanım.

Bu, sadə, son dərəcə təvazökar azərbaycanlı qızının fədakar zəhməti, xalqı qarşısında xidməti dövlət tərəfindən də yüksək qiymətləndirilmişdi. Belə ki, o, “Əməkdar elm xadimi” adına layiq gö­rülmüş, “Qızıl ulduz” ordeni, Almaniya üzərində qələbəyə görə”, “Əməkdə fərqlənməyə görə” və s. medallarla, həmçinin “Tibb əlaçısı’ nişanı ilə təltif olunmuşdur.

Sona xanım mənalı ömür yaşadı, özündən sonra bir məktəb yadigar etdi…  Sona xanım Vəlixan 1982-ci ildə 99 yaşında vəfat edib.

Hazırda Azərbaycan Təbabəti Muzeyinin stend və vitrinlərində görkəmli alim Sona Vəlixanın  həyat və fəaliyyətini əks etdirən eksponatlar nümayiş olunur.

Azərbaycan Təbabəti Muzeyinin direktoru
Sevinc Maniyeva